Η ενοχή της γενιάς της μεταπολίτευσης και άλλες άτακτες σκέψεις

Tο πρωτόγνωρο θέαμα εφήβων να αντιπαρατίθενται στους αστυνομικούς μοιάζει να είναι η ενσάρκωση μιας ιδεατής εικόνας του ατόμου με εξαιρετικές δυνάμεις, που διαθέτει μια γενναιότητα που ταιριάζει σέ ήρωες. Από την άλλη πλευρά η χωρίς διάκριση καταστροφή ξένης περιουσίας, που υπερβαίνει σύμβολα καταπίεσης ή εκμετάλλευσης του ανθρώπου, παραπέμπει σε μια θριαμβευτική εκδίκηση: τώρα, μπορώ κι επιτυγχάνω, είμαι τόσο δυνατός που μπορώ και ταπεινώνω τους θεσμικά πανίσχυρους.

Κρίση εμπιστοσύνης

Τουλάχιστον, αυτή η εικόνα παίζει στα κανάλια. Αναμφίβολα, υπάρχει κοινωνική αναστάτωση. Κάποιοι οργισμένοι που τα σπάνε, κάποιοι άλλοι που κλέβουν, και οι περισσότεροι καθισμένοι στον καναπέ να παρακολουθούν με απληστία τα δρώμενα. Μετά το έργο «Εφραίμ ο Αθωνίτης» το έργο «Οργή και πλιάτσικο στη γιορτινή Αθήνα» κόβει πάρα πολλά εισιτήρια, έχει θέσεις για όλους και δεν διώχνει κόσμο. Φυσικά, κανείς, πλέον, δεν μιλά πια για τις καλογερικές επενδύσεις των δωρεών των υψηλών ευεργετών.

Στις συγκεντρώσεις, ωστόσο, παίζουν και άλλα σενάρια, για το ποιοι κρύβονται πίσω από τα γεγονότα. Κυρίως, όμως πέρα από τους πραγματικά ιθύνοντες των καταστροφών και των λεηλασιών οφείλω να πω ότι τα παιδιά στην πλειονότητά τους, αυτά που βγαίνουν και διαμαρτύρονται λειτουργούν αυθόρμητα και η ζωντάνια τους δεν έχει σχέση με τους βαριεστημένους αδρανείς φοιτητές που συμμετέχουν ελάχιστα στα κοινά, με εξαίρεση ορισμένες αριστερές παρατάξεις. Μάλιστα, στη σημερινή συγκέντρωση πάρα πολλοί το πληροφορήθηκαν μέσω μηνυμάτων στο MSN και στο Face book.

Αυτό που διαβάζω, πίσω από τις κινητοποιήσεις είναι πως το κυρίως μήνυμα των παιδιών που κραυγάζουν με άτακτο τρόπο τη συγκίνησή τους για τον άγριο θάνατο του συνομηλίκου τους επιβεβαιώνει την κρίση εμπιστοσύνης προς τους μεγάλους, και στρέφεται κατά μιας γενιάς που δεν κατάφερε να τους δώσει νόημα ζωής, και περιεχόμενο στην καθημερινότητα. Και με την πράξη αυτή δείχνουν να εκφράζουν όχι απλώς τον εαυτό τους, αλλά ένα γνήσιο κομμάτι που ασφυκτιούσε μέσα στην τυραννία των πρέπει και στη δεοντολογία της ανατροφής.

Ενίσχυση των ψευδαισθήσεων

Αλήθεια, πόσοι γονείς που οι ίδιοι θέλουν τα παιδιά τους να πρωτεύουν στο σχολείο, στην πισίνα, στις γλώσσες, στον χορό ή στον αθλητισμό, έχουν ρωτήσει τα ίδια τα παιδιά εάν θέλουν να υπερέχουν στην τάξη τους ή την ομάδα τους; Να έχουν την εμμονή και να είναι ΠΕΤΥΧΗΜΕΝΑ ΠΑΝΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑ; Πότε οι μεγάλοι, γονείς και δάσκαλοι, αναρωτιούνται κατά πόσο καλλιεργούν ψυχαναγκαστικές τάσεις στα εύπλαστα φυντάνια, χωρἰς τα ίδια να μπορούν να συλλάβουν τα αίτια αυτής της μανίας, και της φιλοδοξίας για την επίτευξη στόχου χωρίς, τελικά, ξεκάθαρη και πειστική αιτιολογία; Αλλά μόνο και μόνο επειδή πρέπει, το άτομο να είναι στο επίκεντρο! Επειδή είναι έξυπνο, επειδή είναι ταλαντούχο, είναι ετοιμόλογο ή είναι όμορφο. Χωρίς να ενδιαφέρεται κανείς για την απληστία και την αγωνία του να είναι στο επίκεντρο, γιατί έτσι έχει μάθει μόνο να υπάρχει. Και δίχως να νοιάζεται για την ενίσχυση των ψευδαισθήσεων που αγνοούν τι σημαίνει όριο, τι σημαίνει δικαίωμα του άλλου, τι σημαίνει σέβομαι την ετερότητα, με άλλα λόγια: δίχως να ψάχνει πώς να σχετίζεται με τους άλλους. Και πόσο είναι αληθινά όσα αισθάνεται για τους γύρω του.  Απλά, θέλει και μόνο να ξεχωρίσει, να δοξαστεί. Όλα δείχνουν ότι το υλιστικό όραμα είναι αποτυχημένο. 

Η ανάγκη για ζεστασιά

Ίσως, θέτω πολλά, και άτακτα, αλλά στα γεγονότα των ημερών το στερεότυπο των καλὠν και των κακών επανέρχεται διαρκώς σε κάθε συζήτηση. Προσωπικά, είμαι σκεπτικιστής και αντίθετος σε διακηρύξεις που οριοθετούν τα πράγματα με κριτήριο έναν εχθρό και την εξαφάνισή του πέρα από κάθε έννοια ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην περίπτωση αυτή ο καθένας που βρίσκεται στη μία από τις δύο αντίπαλες ομάδες θα ονομάσει τρομοκρατία ότι δεν έχει συμφωνηθεί ως όρος του πολεμικού τους παιγνιδιού. Εννοείται ότι από την πλευρά του ισχυρού τα κριτήρια για την καταστολή τα θέτει ο ίδιος.

Μιλώντας για εχθρό στο νου μου έρχεται ο φανατισμός. Παλαιότερα υπήρχε ο χουλιγκανισμός. Δεκάδες νέα παιδιά στρατεύονταν και πλαισίωναν ομάδες φιλάθλων, όπου το ποδοσφαιρικό αγώνισμα γινόταν λατρεία και θρησκεία. Στο όνομα της ομάδας μπορούσαν να γίνουν σχεδόν τα πάντα. Ο έφηβος έβρισκε εκεί ταυτότητα, για να περάσει στη συνέχεια στην ενηλικίωση. Το σημαντικό είναι ότι εκεί τα παιδιά ένιωθαν ασφάλεια και ζεστασιά, σε ένα περιβάλλον εχθρικό, που καλλιεργούσε το όραμα μιας ατομικής ευδαιμονίας χωρίς να επιδιώκει την ένταξη στο εμείς. Σήμερα, είναι ορατή αυτή η αίσθηση της συλλογικότητας που βιώνουν τα παιδιά. Είναι μαζί ενωμένα μετά από ένα θλιβερό γεγονός και υπάρχουν με ένα νόημα που δεν τους δίνουν ούτε οι υποσχέσεις για το αβέβαιο μέλλον τους ούτε οι εικόνες για την ευτυχία τους, όπως τις κατασκευάζουν και τις σερβίρουν οι μεγάλοι. Ποιος μποροεί να αρνηθεί ότι οι μαθητές, μέσα από τα δρώμενα των ημερών, ενώνονται ωριμάζοντας μέσα σε μια αίσθηση κοινότητας;

Ευθιξία και αλαζονεία

Ο πυροβολισμός σε ένα πλάσμα ανυπεράσπιστο για λόγους ευθιξίας, λόγοι, δηλαδή, που απέχουν πόρρω από την επαγγελματικότητα που θα όφειλε να επιδειχθεί από έναν φύλακα της κοινωνικής ειρήνης, παραπέμπουν σε μια αλαζονεία που σχετίζεται με τη δύναμη και την απαίτηση της απαλλαγής από κάθε ενοχή, ή την ψευδαίσθηση ότι οι άλλοι οφείλουν να υπακούουν τυφλά ένα όργανο της τάξης, κι ας γίνεται όργανο αταξίας. Από την άλλη πλευρά ή αίσθηση ότι τα παιδιά, επειδή είναι παιδιά μπορούν να συγχωρούνται για όσα πράττουν, χωρίς τα ίδια να έχουν συναίσθηση των ορίων, δεν εκτρέφει μια αλαζονεία που μόνο καταστροφικά αποτελέσματα μπορεί να προκαλέσει; Ή μάλλον μέχρι πότε μπορεί να καλλιεργείται η υποκρισία που λέει ότι τα πάντα μπορούν να είναι εφικτά χωρίς κόστος και τίμημα; Και όταν έρθει η στιγμή της εφαρμογής κανονισμών, νόμου και ορίων τότε την στρίβει; Δηλαδή αποποιείται τις ευθύνες που του αναλογούν. Θέλω να πω ότι είναι συγκλονιστικό να βλέπει κανείς το μεθύσι μιας γιορτής σε μορφές εξέγερσης όπου αγνοείται ή υποτιμάται το γεγονός του δυστυχήματος ή και του θανάτου, απωθώντας ενδεχομένως μια τέτοια προοπτική: σε μένα δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ το κακό. Όταν, όμως, συμβεί το μοιραίο, τότε βρισκόμαστε μπροστά σε φαινόμενα πανικού, όπου κυρίως, μεταβιβάζονται οι ευθύνες. Οι άλλοι είναι υπεύθυνοι για τις προσωπικές συμφορές.

Η Φιλιπινέζα του συστήματος 

Τελικά, ποια είναι τα παιδιά που αγριεύουν; γιατί τόσο ανυπακοή; Το ενδεχόμενο της χαρτογράφησης της κοινωνικής καταγωγής των παιδιών που εμφανίζονται πιο δραστήρια στα πρόσφατα γεγονότα, είναι πολύ πιθανό ότι θα απεικόνιζε μια ευρεία διαστρωμάτωση, χωρίς περιορισμούς, ας πούμε, στα δυτικά προάστια ή σε άλλες υποβαθμισμένες περιοχές.

Θέλω να καταλάβω τι έχει συμβεί. Και το πρώτο που βλέπω είναι για άλλη μια φορά η εύκολη λύση της ετικέτας: «Τα δεκαπεντάχρονα είναι κωλόπαιδα». Ή «οι αστυνομικοί είναι δολοφόνοι». Ωστόσο, πίσω από τα αυτά τα παιδιά, βλέπω μια ενοχή της γενιάς της μεταπολίτευσης για τα όρια. Και εννοώ μια νοοτροπία που κυριάρχησε και στην αγωγή και στην εκπαιδευτική πρακτική που ήθελε να αποτινάξει το στίγμα του αυταρχισμού μιας παιδείας που είχε βγει από τα σπλάχνα της δικτατορίας. Σκέπτομαι τους γονείς των σημερινών εφήβων. Εάν ήταν 25 ετών πριν 15 χρόνια, είχαν γεννηθεί το 1968, την εποχή της αμφισβήτησης. Την 9ετή υποχρεωτική παιδεία την έκαναν μεταξύ 1975 και 1981. Και κατά ένα παράξενο τρόπο όλες οι χρονολογίες είναι πολύ σημαντικές. Όταν ήταν οι γονείς αυτοί δεκαπεντάχρονοι βίωναν τον ενθουσιασμό της ελληνικής κοινωνίας για αλλαγή που έφερνε το θριαμβευτικό αποτέλεσμα των εκλογών. Αλλαγή στα πάντα. Και στην παιδεία. Το αίτημα μιας αγωγής που ήθελε τον μαθητή στο επίκεντρο μέσα σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο ανάπτυξης της προσωπικότητας του εφήβου. Ήταν η στιγμή που ολοκληρωνόταν η μετάβαση της αγωγής και της κοινωνικοποίησης από την οικογένεια στο σύγχρονο κράτος και τους θεσμούς του, όπως η εκπαίδευση. Κάτι που είχε ξεκινήσει από πολύ παλαιότερα, τον 19ο αιώνα, δείχνει να κάνει τον κύκλο του. Υπεύθυνοι για την αγωγή είναι οι επίσημοι δάσκαλοι, οι οποίοι, όμως αποκτούν μια δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία, έρμαια πολιτικών αντιφατικών, ανάλογα με τη διακυβέρνηση. Από τη μεταπολίτευση, με την τρομερή κομματικοποίηση, η παιδεία μοιάζει να είναι για μια ακόμη φορά η Φιλιπινέζα του συστήματος. Και οι μαθητές πειραματόζωα των πολιτικών, υποψήφιοι ενήλικες και ψηφοφόροι χωρίς κριτικό πνεύμα, εγκλωβισμένοι σε εξετάσεις απομνημονευμένων κειμένων, σος, και σε μια βαριεστημάρα, που διακόπτεται από τα φροντιστήρια ή τις πολυήμερες.

Από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, ουσιαστικά δεν κτίζουμε ένα μέλλον για τους αυριανούς πολίτες του κόσμου. Δημιουργούμε ένα θερμοκήπιο για να συντηρήσουμε τον μικρόκοσμό μας, τα όνειρα που δεν προφτάσαμε οι μεγάλοι να υλοποιήσουμε. Και συνειδητά ή ασυνείδητα προσπαθούμε να τα δούμε να γίνονται πραγματικότητα στις προεκτάσεις μας, στα παιδιά.  Και όχι σαν αυτόνομες και μοναδικές οντότητες.

Και, τώρα, νά, μετά τον τραγικό θάνατο του Αλέξη, ίσως κάποιοι μιλήσουν για ένα κίνημα που αναδύεται… Πάντως, τα μήντια θα προσκαλέσουν τα παιδιά στις εκπομπές, δήθεν για να τα καταλάβουν, να πουν τα παράπονά τους στους μεγάλους, τα άγχη τους για να λάβουν το κήρυγμα των παρουσιαστών που παλιμπαιδίζουν…

Και τι θα μείνει άραγε μετά, αφού ξεθυμάνει η «οργή»; Απαντώ ευθέως αυτό που προαισθάνομαι: φόβος, φόβος, φόβος. Ότι καλύτερο δηλαδή για το σύστημα…