είναι η γεύση που μου άφησε η επίσκεψη στην έκθεση Έρως. Από τη Θεογονία του Ησιόδου στην ύστερη αρχαιότητα. Και όταν λέω ιερότητα δεν εννοώ κάτι εξαϋλωμένο ή άσαρκο. Εννοώ τη σημασία που είχε αυτή για τους αρχαίους Έλληνες η δύναμη που βρίσκεται ως ενέργεια πίσω από κάθε δημιούργημα είτε είναι ο κόσμος και το σύμπαν είτε είναι η ποίηση.
Πάντα αδάμαστος ο Έρως, δεν μπόρεσε να εξημερωθεί από τον άνθρωπο, συνενώνει προς το τέλος της αρχαιότητας τα σύμβολα του Απόλλωνα και του Διόνυσου, λατρεύεται σε γυμνάσια και απεικονίζεται ως αθλητής, μεταμορφώνεται σε τελετουργό ή αναζητεί το κάλλος και την αθανασία. Ο Πλάτωνας διατύπωσε με μοναδικό τρόπο τη θέση του έρωτα στην ανθρώπινη ζωή ως δρόμος που οδηγεί στην ένωση με τη σοφία και το Συμπόσιον μέσα από τους διαλόγους του θα θέσει στο επίκεντρο το φαινόμενο του έρωτα σε οικεία συμφραζόμενα. Σε αυτόν αιχμαλωτίζονται οι πάντες, γήινοι και θεϊκά πλάσματα, οδηγεί με την ενέργεια που παράγει προς τη ζωή διεγείροντας και ανασταίνοντας κάθε μόριο φύσης.
Ο Έρωτας είναι ο εκφραστής της γονιμότητας όχι μόνο της σωματικής αλλά και της πνευματικής. Ως πρόσωπο ο Έρωτας συνδέεται με την Ψυχή και μετά από πολλά βάσανα και περιπέτειες θριαμβεύει η αγάπη τους στο τέλος με την αποθέωση της Ψυχής στον Όλυμπο. Άλλες φορές ο Έρωτας μετατρέπεται ως άγγελος θανάτου με κλειστά μάτια κρατώντας μια δάδα σβησμένη και ανεστραμμένη.
Το Μέγαρο Σταθάτου εξολοκλήρου και το ισόγειο του Μουσείου της οδού Νεοφύτου Δούκα (Πτέρυγα Ντόλλης Γουλανδρή)χρησιμοποιήθηκαν για να παρουσιαστούν 272 έργα που καλύπτουν μια χιλιετία, από τον 6ο προχριστιανικό αιώνα έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ο χώρος περιορισμένος αλλά η έξυπνη τοποθέτηση των αντικειμένων ανέδειξε τα νοήματα των εννέα ενοτήτων πάνω στις οποίες είχε δομηθεί η έκθεση:
α. Έρως και Αφροδίτη
Στην πρώτη ενότητα αναδεικνύεται το πλέγμα της σχέσης μεταξύ Έρωτα και Αφροδίτης. Ξεκινώντας από τη θαλάσσια γέννηση της θεάς, όπου η Αφροδίτη αναδύεται από τα νερά ή έρχεται στην επιφάνεια μέσα σε όστρακο, άλλες παραστάσεις δίνουν έμφαση στην τρυφερή σχέση μητέρας γιου με τα χάδια και την τρυφερότητα να κυριαρχεί, ο θηλασμός του νεογέννητου Έρωτα θυμίζει τις εικόνες με την Παναγία γαλακτοτροφούσα, ενώ η θέση του μικρού στην αγκαλιά δείχνει να προεικονίζει τον τύπο της βυζαντινής παράστασης της Οδηγήτριας και Βρεφοκρατούσας!
Η Αφροδίτη θηλάζει τον Έρωτα. Παράσταση από ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδή λήκυθο, 360-340 π.Χ. (Εθνικό Αρχαιολ. Μουσείο Τάραντα).
Σε άλλα έργα ο Έρως εκπαιδεύεται και παίζει, είναι άτακτος και τον μαλώνει η μητέρα του. Άλλες φορές η Αφροδίτη κρατά ένα σανδάλι και ετοιμάζεται να τον κτυπήσει.
β. Ιδιότητες και δραστηριότητες του Έρωτα.
Ο Έρωτας αποδεσμεύεται από τη μητέρα του τον 6ο αιώνα και εμφανίζεται ως η δύναμη που γονιμοποιεί τη φύση. Άλλοτε ίπταται κρατώντας λωτό, άλλοτε ποτίζει άνθη, σε ορισμένες εικονογραφήσεις φέρει κέρας αφθονίας ή κρατά καρπούς. Άλλη ιδιότητα του Έρωτα είναι αυτή του αθλητή και του τελετουργού.
Ως κατ᾽ εξοχήν εκπρόσωπος της επιθυμίας της ερωτικής ένωσης απεικονίζεται ως τοξότης που σημαδεύει τους στόχους του: άντρες και γυναίκες, θεοί και άνθρωποι, οι πάντες υποκύπτουν στα βέλη του. Πρόκειται για την πλέον διαδεδομένη εικόνα του Έρωτα που συχνά αναπαράγεται σε αναγεννησιακούς πίνακες στις αγγελικές μορφές.
Μαρμάρινο άγαλμα του Έρωτα με τη μορφή τοξότη, 1ος-2ος αιώνας μ.Χ. (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου)
Εδώ, στην ενότητα αυτή ανήκει ο ταφικός Έρως, ο Φιλοσοφικός Έρως, καθώς και οι περιπέτειες του Έρωτος με την Ψυχή.
γ. Έρωτες και γάμοι θεών και ηρώων.
Στην ομάδα των έργων περιλαμβάνονται θέματα όπως οι έρωτες του Δία, ο μύθος του Άδωνη και της Αφροδίτης, ο γάμος της Ήρας με τον Δία, η ιστορία της Μήδειας και του Ιάσονα.
Ο αετός αρπάζει τον Γανυμήδη. Μαρμάρινο τραπεζοφόρο, 2ου αι. μ.Χ. (Αρχαιολ. Μουσείο Βέροιας).
δ. Έρωτες και γάμοι θνητών.
Σκηνή γάμου. Μια πομπή οκτώ ανθρώπων πορεύονται στην είσοδο του σπιτιού που βρίσκεται μια γυναίκα. Όλα είναι φροντισμένα για το γεγονός και ένα κλίμα ευφορίας με τους μουσικούς ανάμεσα στις μορφές επικρατεί στη σκηνή. Παράσταση από ερυθρόμορφη πυξίσα , 430-425 π.Χ. (Ἀρχαιολ. Μουσείο Θήβας).
ε. Έρωτες που άλλαξαν τον ρου της ιστορίας.
Όπως ο έρωτας του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας.
στ. Αγοραίοι έρωτες.
Στην ενότητα ανήκουν σκηνές με πόρνες σε σκηνές καλλωπισμού και υποδοχής του πελάτη, συμπόσια ανδρικής ψυχαγωγίας με καλλιτέχνιδες που υπηρετούσαν και την Αφροδίτη, και σπάνιες τολμηρές παραστάσεις συνουσίας.
Ανάγλυφη παράσταση με σκηνή ερωτικής συνεύρεσης από την πόλη της Ρόδου, 200-150 π.Χ.
ζ. Όμοιοι έρωτες.
Παραστάσεις ερωτοτροπιών με εραστές και νεαρούς ερωμένους αποδίδουν μια συνήθεια που είχε διαμορφωθεί σε παιδαγωγικό θεσμό: τα μικρά αγόρια ωρίμαζαν πνευματικά μέσα από τη σχέση που ανέπτυσσαν με έναν μεγαλύτερο άνδρα.
Παράσταση δύο νέων τυλιγμένων με ιμάτιο με το βλέμμα στραμμένο στα σώματά τους. Σκηνή μελανόμορφης ληκύθου από την Τανάγρα, 550-530 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό και Αρχαιολογικό Μουσείο)
Ο υποψήφιος εραστής πλησίαζε τον μικρό ερωμένο στην παλαίστρα και του πρόσφερε έναν πετεινό, σύμβολο της αξίας της αγωνιστικότητας. Στην ενότητα αυτοί ανήκουν και σκηνές ερωτικής συνεύρεσης εναγκαλισμένων ανδρών.
η. Βουκολικοί έρωτες
θ. Ιθυφαλλικές θεότητες και φαλλικά σύμβολα.
Εδώ ανήκουν οι Σειληνοί, Σάτυροι, ειδώλια με υπερμεγέθεις φαλλούς, μορφές του Πρίαπου, ο Ερμαφρόδιτος, αλλά και τελετές με μία πομπή όπου κυριαρχεί η μεταφορά ενός φαλλού. Ίσως το τολμηρότερο κομμάτι της έκθεσης είναι τα φαλλικά ομοιώματα, όπως ένας βωμίσκος (Αρχαιολ. Μουσείο Κομοτηνής, ένας φαλλός από τη Δήλο, και ένας ακόμη από τη Χαλκίδα.
Στο πλατωνικό Συμπόσιο σύμφωνα με τη διήγηση του Αριστοφάνη περιγράφεται ο αρχαίος άνθρωπος σαν ένα πλάσμα που είχε και τα δύο φύλα. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Ερμαφρόδριτου της ύστερης ελληνιστικής περιόδου (Αρχαιολ. Μουσείο Κω).
Από τα πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα είναι ένα φαλλόσχημο αγγείο από τη Ρόδο που μοιάζει πολύ με τα ομοιώματα που χρησιμοποιούνται στον Τύρναβο την Καθαρή Δευτέρα στον εορτασμό του Μπουρανί.
Από τα εντυπωσιακά εκθέματα είναι η πλάκα όπου απεικονίζονται δύο φαλλοί με φτερά και πόδια ζώου που φέρει την επιγραφή:
ΤΟΥΤΟ ΕΜΟΙ
ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ ΣΟΙ
Πιθανόν το συγκεκριμένο αντικείμενο τοποθετημένο στην είσοδο του σπιτιού να λειτουργούσε προστατευτικά για τους ενοίκους του.
Μαρμάρινο ανάγλυφο, 1ος αι. π.Χ. (Αρχαιολ. Μουσείο Δήλου).
Φεύγοντας από την έκθεση μία είναι η αίσθηση: οι αρχαίοι τα είπαν όλα. Ή σχεδόν όλα. Και μιλώντας για τον Έρωτα εκφράστηκαν για το ανθρώπινο σώμα χωρίς ντροπή και ενοχές. Ψηλαφώντας τους μύθους τους η αιτιολόγηση που παρέχουν κινείται πέρα από αξιολογήσεις ηθικού τύπου. Χωρίς απαγορεύσεις.
Μία παρατήρηση που έχω να κάνω είναι ότι εκεί που επισημαίνεται ότι η γυναίκα στην οικογένεια προοριζόταν για τον τόκο νόμιμων τέκνων, φαίνεται να μην απασχολεί τους οργανωτές εάν η γυναίκα μέσα στον γάμο αναζητούσε αλλού την απόλαυση, αφού ο σύζυγός της απολάμβανε τον έρωτα στην αγοραία του έκφραση. Όπως, επίσης, από όσο θυμάμαι, απουσίαζε το θέμα του έρωτα μεταξύ γυναικών.
Ο κατάλογος περιλαμβάνει πρωτότυπα κείμενα (τα εισαγωγικά με τις υπογραφές των Ιωάννη Τουράτσογλου, Βασίλη Κάλφα, Δημήτρη Μποσνάκη, Αθανασίας Ψάλτη, Μαρίας Νασιούλα και Pier Giovanni Guzzo) και εξαιρετική εικονογράφηση (από όπου και οι εικόνες εδώ), νομίζω ότι είναι τόμος αναφοράς, αφού τεκμηριώνει συστηματικά τα εκθέματα και βοηθάει στην παραπέρα εντρύφηση.
Πρόκειται για μία έκθεση που αφορά όλους μας, όχι μόνο ειδικούς, γιατί μας δίνει κλειδιά να ξεκλειδώσουμε πτυχές της ποίησης, της τέχνης, αλλά κυρίως μιας εμπειρίας μοναδικής και πανανθρώπινης.
Πρέπει να υπογραμμίσω ότι η έκθεση είναι εξαιρετικά πρωτότυπη (βασίστηκε σε μια ιδέα του Νικολάου Χρ. Σταμπολίδη, διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής τέχνης), επομένως εξαγώγιμη στην παγκόσμια αγορά πολιτισμού, με μια σύμπραξη μουσείων (εκτός από Ελλάδα) της Κύπρου, Ιταλίας, Γαλλίας, για την οποία μπορούμε να αισθανόμαστε υπερηφάνεια.
Η έκθεση διαρκεί έως τις 5 Απριλίου 2010.
Σύνδεσμος έκθεσης: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Ardalion 