Η μετάβαση στον χριστιανισμό στην ύστερη αρχαιότητα είναι το θέμα της έκθεσης που οργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη σε συνεργασία με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας. 170 σημαντικά εκθέματα από διάφορες συλλογές και μουσεία παρουσιάζουν σε 9 ενότητες τη διαμόρφωση της χριστιανικής πίστης ξεκινώντας από το τί είναι η ύστερη αρχαιότητα και πώς αναδύθηκε ο χριστιανισμός σε έναν κόσμο θρησκευτικού συγκρητισμού και πώς κυριάρχησε ως επιλογή στην αυτοκρατορική πολιτική από τον Κωνσταντίνο τον Α´ και μετά. Άλλοι άξονες αναφέρονται στις αλλαγές που επήλθαν στις πόλεις με τις κατασκευές ναών στα αστικά κέντρα ή ασχολούνται με την καθημερινή ζωή, τον κύκλο του ανθρώπου, τις φοβίες για τα πονηρά πνεύματα και τη διαχείρισή τους, υπογραμμίζοντας την αίσθηση δημοκρατίας που πήγαζε από τις συνάξεις όλων των κοινωνικών στρωμάτων στην Ευχαριστία και τη λατρεία των αγίων. Τέλος η λατρεία και οι αντιλήψεις για τον θάνατο και τη ζωή κλείνουν την έκθεση.
Αν και ο χώρος της έκθεσης είναι περιορισμένος, εν τούτοις η σκηνοθεσία των αντικειμένων ήταν λειτουργική και δεν χανόσουν με δυσνόητα κείμενα ή περιττές περιγραφές. Επιμελήτριες της έκθεσης είναι η Ευγενία Χαλκιά και η Αναστασία Λαζαρίδου, ενώ στη συμβουλευτική επιτροπή βρίσκουμε το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον με την επιστημονική τριάδα των Peter Brown, Slobodan Ćurčić και Δημήτρη Γόντικα.
Τα εισαγωγικά κείμενα του εξαιρετικού καταλόγου υπογράφουν οι Peter Brown, Jas Elsner, Averil Cameron, Helen Saradi-Mendelovici, Ιωάννης Τουράτσογλου, Henry Maguire, Αριστοτέλης Μέντζος, Kimberly Bowes, Fabrizio Bisconti, Katherine Marsengill, Slobodan Ćurčić. Ο κατάλογος διατίθεται έντυπος αλλά είναι προσβάσιμος και σε ηλεκτρονική μορφή.
Ψηφιδωτό με τον μήνα Απρίλιο. Θήβα, αρχές 6ου αιώνα μ.Χ. (Χαλκίδα, 23η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων).
Ξεχώρισα από τα εκθέματα το ψηφιδωτό με την αλληγορία του μήνα Απριλίου που προέρχεται από τη Θήβα και ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του 1960 σε ένα μάλλον δημόσιο κτήριο του 6ου αιώνα. Ο Απρίλιος απεικονίζετια ως νέος με χιτώνα που σπεύδει να φύγει, κρατώντας στα χέρια του ένα αρνάκι. Στο μυαλό μου ήρθε κατευθείαν ο πασχάλιος αμνός, μια σκέψη αυθόρμητη και ίσως με κάποια σημασία.
Κεφαλή Αφροδίτης από αττικό εργαστήριο. 1ος αιώνας μ.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).
Από τα πλέον συγκλονιστικά αντικείμενα είναι εκείνα τα αρχαία έργα τα οποία προκειμένου να ενταχθούν σε μία νέα χρήση εντός του χριστιανικού πλαισίου έπρεπε να φέρουν σημεία ότι δεν ανήκουν πλέον στον παλαιό κόσμο του παγανισμού. Έτσι, συνήθως ένας σταυρός χαραζόταν διακριτικά ή πολύ έντονα σε ορατές θέσεις «εξαγιάζοντάς» το. Στην Αθήνα τέτοια πανέμορφα δείγματα αρχαίων μορφών σε νέα χρήση βρίσκονται στον περικαλλή ναό του Αγίου Ελευθερίου, δίπλα στη μητρόπολη. Στην έκθεση περιλαμβάνονται ένα αγόρι με ένα μικρό σταυρό στο μέτωπο από τον Κολωνό (τώρα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), μία Αφροδίτη με ελαφρές «κακώσεις» και ένα γυναικείο κεφάλι του 1ου ή 2ου αιώνα π.Χ. από τη Ρόδο (Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου) με εξαιρετικά βαριές κακώσεις (έγιναν 5ο με 6ο αιώνα), αφού έχει παραμορφωθεί όλο το πρόσωπο προκειμένου να φαίνεται ανάγλυφος ένας τεράστιος σταυρός.
Ένα ακόμη έκθεμα που παρουσιάζεται πρώτη φορά είναι ένα έργο από ελεφαντόδοντο το οποίο παριστάνει σε στάση δέησης έναν νέο άνδρα που φοράει μακρύ χιτώνα. Η όλη κίνηση αποπνέει ευσέβεια και μια πνευματικότητα που συνδυάζεται με έναν παράξενο τρόπο με το νεαρό της ηλικίας του προσώπου.
Η έκθεση κλείνει με τον θρίαμβο της ανθρώπινης μορφής, προσεγγίζοντας την έννοια της εικόνας στη χριστιανική θεολογία, με αφετηρία τα υπέροχα νεκρικά προσωπεία που φυλάσσονται στη Βαλτιμόρη (The Walters Art Museum). Oι εκφραστικές μορφές που βιώνουν το τρομακτικό γεγονός του θανάτου με το στοχαστικό βλέμμα που μαρτυρά μία εσωτερική βαθειά πνευματική εμπειρία συναντούν την εικόνα του Ιησού Χριστού (6ος-7ος αἰώνας) από το Μουσείο Μπενάκη που είναι ποιημένη με την εγκαυστική τεχνική και προέρχεται από την Αίγυπτο και φέρει την επιγραφή «ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΜΕΘΗΜΩΝ», ενώ φέρει και κοπτική επιγραφή.
Τμήμα εικόνας Χριστού. 6ος-7ος αἰώνας μ.Χ. (Μουσείο Μπενάκη).
Στην καρδιά του Μανχάταν, όπου η βουή της πόλης δεν κοπάζει μέρα και νύχτα, οι σειρήνες ουρλιάζουν ασταμάτητα και ο κόσμος βιάζεται για τις δουλειές του, από πάνω ένα σύννεφο θρονιάζεται στην κορυφή του Empire State Building, ενώ από κάτω, εκεί στον χώρο της έκθεσης υπάρχει μια κατακόμβη που ανοίγει παράθυρα στο αιώνιο και το μεταφυσικό. Η μετάβαση στον χριστιανισμό θέτει ερωτήματα, προκαλεί τον θαυμασμό και μας μαθαίνει για έναν συναρπαστικό κόσμο αντιθέσεων αλλά και συνθέσεων που δεν ερμηνεύεται με απλοϊκά σχήματα, και εντυπωσιάζει με την πολυπλοκότητα και την πολυμορφία.
Η έκθεση παραμένει ανοιχτή έως 14 Μαΐου 2012.
Διεύθυνση: Onassis Cultural Center, κτήριο Olympic Tower. Αρ. 645 στη 5η λεωφόρο, είσοδοι στους δρόμους 51 και 52, μεταξύ Madison 5ης λεωφόρων.
Ιστότοπος της έκθεσης: http://onassisusa.org/exhibition_transitions.php?m=3&h=3
Online κατάλογος: http://www.onassisusa.org/transition/ebook/
Ardalion 