Τι έκαναν οι γυναίκες στην αρχαία Αθήνα; Πάντως, δεν ψήφιζαν στην Εκκλησία του Δήμου και ούτε συμμετείχαν στα δικαστήρια. Η διαχείριση της εξουσίας ήταν αντρική υπόθεση. Η κωμωδία Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, βασίζεται, ακριβώς, σε αυτό το γεγονός και έτσι οι γυναίκες αποφασίζουν να μεταμφιεστούν σε άντρες ώστε να ψηφίσουν και να μεταβιβαστεί η εξουσία σε αυτές.
Το στερεότυπο του αποκλεισμού
Πώς γίνεται μία δημοκρατία να στερεί από τις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου; Ίσως χρειάζεται να δούμε με άλλη ματιά τη δημοκρατία και να μην την περιορίσουμε στην ανάδειξη των προσώπων που θα κυβερνήσουν. Ή τέλος πάντων να μην ορίζουμε μια κοινωνία ή έναν πολιτισμό στους περιορισμούς που τίθενται στη συμμετοχή στα κοινά. Υπάρχουν άλλες όψεις που μας διαφεύγουν, κάποτε συνειδητά, κάποτε από ιδεολογική τυφλότητα ή απλά από αμορφωσιά. Παράδειγμα η θρησκεία. Εάν κάποιος υποτιμά τη θέση της θρησκείας και της σημασίας των γιορτών στους αρχαίους δεν μπορεί να κατανοήσει με πληρότητα τη λειτουργία της Αθήνας των κλασικών χρόνων.
Ακόμη, χρειάζεται να δούμε με άλλα μάτια το στερεότυπο για τον αποκλεισμό της γυναίκας στην αρχαιότητα. Μέσα στη θρησκεία, στους εορτασμούς και τις τελετές οι γυναίκες δεν ήταν μόνο παθητικοί θεατές αλλά συμμετείχαν ενεργά. Υπήρχαν ακόμη λατρείες οι οποίες ήταν αποκλειστικό προνόμιο των γυναικών, όπως ήταν τα διονυσιακά όργια, οι ιερές αγρυπνίες και οι μυστικές τελετές.
Όπως η πολιτική εξουσία έτσι και ο πόλεμος ήταν υπόθεση των αντρών. Ωστόσο, οι γυναίκες με την κυοφορία τους εξασφάλιζαν νέους στρατιώτες και νέους πολιτικούς άντρες. Σε αυτό το πλαίσιο θα ήταν λάθος να δούμε τις γυναίκες απλώς ως παιδοποιητικές μηχανές αλλά ως φύλακες της γονιμότητας, άρα της επιβίωσης της πόλης. Ακριβώς, η ανάγκη της γονιμότητας συνδέει τις γυναίκες με την Αφροδίτη, και τον θεό τον Έρωτα. Στην Ακρόπολη , στη Βόρεια κλιτύ, υπάρχει ιερό αφιερωμένο στη θεά, και στα Αδώνια, στη γιορτή προς τιμήν της Αφροδίτης και του νεαρού εραστή της Άδωνι, συμμετείχαν Αθηναίες οι οποίες θρηνούσαν και για να συμβολίσουν τη σύντομη ζωή του Άδωνι φύτευαν σπόρους για να βλαστήσουν και στη συνέχεια να πεθάνουν, ξεραίνοντάς τα στον ήλιο.
Λίγο μετά τη Μονή Δαφνίου, στο δρόμο για την Ελευσίνα, δεξιά υπάρχει το ιερό της Πανδήμου Αφροδίτης. Στο χώρο έχουν βρεθεί πολλά αφιερώματα που απεικονίζουν το γυναικείο αιδοίο, όπως αυτό το αναθηματικό ανάγλυφο του 4ου αιώνα π.Χ., το οποίο είναι προσφορά της Παμφίλης (Αρχαιολογικό Μουσείο).
Η έκθεση Γυναικών λατρείες στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο έρχεται να αφυπνίσει το ενδιαφέρον για το ποιος ήταν τελικά ο ρόλος των γυναικών στην Αθήνα, επικεντρώνοντας κυρίως στη θρησκευτική τους δραστηριότητα η οποία συνδυάζεται με τη λατρεία θεαινών. Σε αυτό τον ρόλο οι γυναίκες αναδεικνύονται οι κρίκοι μεταξύ ανθρώπων και θεών, οι εγγυητές της αρμονίας και της ασφάλειας. Η έκθεση σε γενική επιμέλεια του Νίκου Καλτσά (διευθυντής Αρχαιολογικού Μουσείου) και του Alan Shapiro (καθηγητής αρχαιολογίας στο Johns Hopkins University), χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης, και συνεργάζονται πολλά μουσεία.
Από Ελλάδα:
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά
Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας
Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού
Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους
Μουσείο Ακροπόλεως
Β’ ΕΠΚΑ Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας
Γ’ ΕΠΚΑ
Επιγραφικό Μουσείο
Μουσείο Μπενάκη
Από το εξωτερικό:
Berlin, Staatliche Museen
Bonn Universitat, Akademisches Kunstmuseum
Boston, Museum of Fine Arts
Brussels, Bibliotheque Royale
London, The British Museum
New York, The Metropolitan Museum of Art
Newcastle University, Museum of Antiquities
Paris, Bibliotheque nationale de France
Paris, Musee du Louvre
St Petersburg, The Hermitage State Museum
Vatican, The Vatican Museums
Γυναίκες και ευκαρπία
Μια αυστηρή φεμινιστική ερμηνεία της θέσης της γυναίκας ενδεχομένως μπορεί να παραβλέψει τη συμμετοχή των γυναικών στις κρίσιμες φάσεις της ανθρώπινης ζωής: γέννηση, γάμος, θάνατος. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι στην αρχαία Αθήνα εάν η πολιτική ήταν ένα παιγνίδι των αντρών, τότε η θρησκεία ήταν ο χώρος δράσης των γυναικών.
Είναι φυσικό στις γυναικείες θεότητες και στη λατρεία τους να αναζητηθούν οι σύνδεσμοι των αθηναίων γυναικών, και η ιδιαίτερη αφοσίωσή τους, ώστε να εξαφανίζονται για μέρες από το σπίτι τους για να συμμετέχουν στους ειδικούς εορτασμούς θηλυκών θεοτήτων.
Στο κέντρο της θεϊκής τριάδας στέκεται η Λητώ, αριστερά ο γιος της Απόλλων με κιθάρα και δεξιά η κόρη της Άρτεμις με δάδες (4ος αιώνας π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας). Στην κλασική Αθήνα η Άρτεμις ήταν θεά του τοκετού. Η θεά κυνηγός είχε σχεδόν ξεχαστεί. Στη Βραυρώνα, κοντά στη Λούτσα και το Πόρτο Ράφτη, βρίσκεται το ιερό της. Παρόμοιο ιερό υπήρχε στον Πειραιά. στη χερσόνησο της Μουνιχίας, όπως και στο Μαρούσι, στη γιορτή που λεγόταν Αμαρύσια (επειδή η λατρεία είχε εισαχθεί από τον Αμάρυνθο της Εύβοιας). Ο αρχαίος δήμος Αθμόνου κατέληξε να ονομάζεται Αμαρύσιον (Αμαρούσιον).
Στην έκθεση που ξεκίνησε στη Νέα Υόρκη ο επισκέπτης ανακαλύπτει τις άλλες διαστάσεις γυναικείων θεοτήτων, πέρα από τις γνωστές σχολικές απεικονίσεις τους, όπως παρατηρεί ένας κριτικός της έκθεσης στη Νέα Υόρκη: η Αθηνά δεν είναι μόνο μια αρματωμένη, στρατηλάτης αλλά και μία σκεπτόμενη ύπαρξη που μοιάζει να έχει λάπτοπ και να τσεκάρει τα μέιλ της, ενώ ονομάζει τον Άδωνι Τζέιμς Ντην του αρχαίου κόσμου.
Από την άλλη η Άρτεμις δεν είναι μόνο μια κυνηγός αλλά και προστάτις των εγκύων γυναικών. Τα κορίτσια των Αθηναίων για να έχουν έναν καλό τοκετό ζούσαν για ένα διάστημα στο ιερό της θεάς στη Βραυρώνα, μεταμφιέζονταν σε αρκούδες και βίωναν τελετουργικά τη μύηση που ονομαζόταν Αρκτεία.
Αγαλματάκι κοριτσιού που εντοπίστηκε κοντά στον ποταμό Ιλισσό (4ο αιώνας π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Η ηλικία του παραπέμπει στα παιδιά που ζούσαν στο ιερό της Βραυρώνας ώστε να μπορέσουν να έχουν έναν καλό τοκετό.
Αριστερά η Περσεφόνη στεφανώνει την κόρη της Δήμητρα. Δεξιά ο Πλούτωνας και δίπλα του η Περσεφόνη. Πάνω από τα κεφάλια των δύο μορφῶν οι λέξεις Θεῷ και Θεᾷ. Αναθηματικό ανάγλυφο νεκρόδειπνου από την Ελευσίνα (4ος αιώνας π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)
Με τη βλάστηση, την ευφορία των καρπών που έρχεται από τα κατώτατα της γης συνδέεται το ζεύγος μητέρας-κόρης της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Η ειρωνία (για τη σημερινή κατάσταση) είναι ότι σύμφωνα με τη μυθική διήγηση το Θριάσιο πεδίο ήταν ένας εξαιρετικός χώρος για την καλλιέργεια του σιταριού, και αυτό βοήθησε ώστε οι δύο θεές να λάβουν την εξέχουσα θέση στο ναό της Ελευσίνας. Είναι, λοιπόν, ευνόητο ότι οι γυναίκες επισκεπτόντουσαν το ιερό των θεών και είχαν μια ιδιαίτερη σχέση με τα Ελευσίνια μυστήρια αλλά και με τα Θεσμοφόρια, μια αποκλειστικά γυναικεία γιορτή.
Προσκυνήτριες και Ιέρειες
Οι γονείς με τα παιδιά συχνά απεικονίζονται να προσέρχονται σε μια λατρεία θεότητας. Οι παραστάσεις μοιάζουν εξαιρετικά με τα σύγχρονα προσκυνήματα σε ιερούς τόπους. Και ο καθένας έχει πολλούς και διάφορους λόγους να θέλει να τιμήσει τη θεότητα που λατρεύει.
Οι προσκυνηματικές εξορμήσεις σήμαιναν μια διακοπή της κανονικής ζωής, δηλαδή της καθημερινότητας, με κάτι έκτακτο και ιδιαίτερο. Σήμαινε ένα ταξίδι μακριά από το σπίτι και τους οικείους με σκοπό αποκλειστικά θρησκευτικό. Μόνες ή και οικογενειακά οι γυναίκες ταξίδευαν σε προορισμούς απόμακρους, στη Μικρά Ασία, στα νησιά του Αιγαίου, σε ιερά όπως της Δήλου, Επιδαύρου ή των Δελφών αναζητώντας εναλλακτικές ιατρικές σε ιαματικές θεότητες, προβλέψεις τοκετών.
Η μητέρα, ο πατέρας και τα τρία παιδιά τους φθάνουν στο σημείο που πρόκειται να γίνει μια ιερή τελετή. Τους συνοδεύουν οι βοηθοί του σπιτιού: ένας νεαρός κρατάει ένα κάνιστρο στα αριστερά, και πίσω από τα παιδιά μια θεραπαινίδα μεταφέρει ένα καλάθι. Αναθηματικό ανάγλυφο από τον Ραμνούντα (4ος αιώνας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).
Από επιτύβια αναθήματα γνωρίζουμε ονόματα ιερειών και απεικονίσεις τους που δείχνουν ότι οι γυναίκες ιέρειες είχαν μια ιδιαίτερη θέση στην αρχαία ελληνική πόλη (ειδική θέση στο θέατρο, μεταθανάτιες τιμές). Aς μην ξεχνάμε τον ρόλο των ιερειών στα μαντεία, καθώς και τη συμβουλευτική τους όχι μόνο για προσωπικά θέματα αλλά για μείζονα πολιτικά ζητήματα. Στις παραστάσεις τους συνήθως κρατούν ένα κλειδί, πράγμα που προσδιορίζει την ιδιότητά τους.
Επιτύμβια στήλη της ιέρειας Νικομάχης (4ος αιώνας, Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά).
Και μετά;
Οι γυναίκες κλειδούχοι ήταν οι ιέρειες που είχαν την ευθύνη για την ασφάλεια των αρχαίων ναών. Η αρχαία ελληνική θρησκεία επεφύλαξε μια ιδιαίτερη θέση και τιμή στη γυναίκα και η κοινωνία της αναγνώρισε το αξίωμα της ιέρειας, κάτι που δεν υπάρχει στις μεγάλες μονοθεϊστικές λατρείες.
Για να έρθουμε στο μετά της πολυθεϊστικής αρχαιότητας, στα καθ᾽ ημάς, σκέπτομαι πως είναι αλήθεια ότι στην Παναγία βλέπουμε μια ιδιαίτερη προσήλωση των γυναικών της χριστιανοσύνης. Όπως και στις γυναίκες μάρτυρες, ασκήτριες και γενικότερα τις άγιες της εκκλησίες μπορούμε να ανιχνεύσουμε ρόλους που δεν έχουν ακόμη ερευνηθεί και κυρίως δεν έχουν γίνει γνωστοί ώστε να μπορέσει να μιλήσει κανείς μετά για το ενδεχόμενο της ιερωσύνης γυναικών ή για το άτοπο μιας παρόμοιας πρακτικής στα συμφραζόμενα της εκκλησιαστικής αυτοσυνειδησίας.
Για μένα η έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας πέτυχε τον στόχο της. Με ανάδειξη των εκθεμάτων, με λιτό αλλά χρησιμότατο υπομνηματισμό μυεί στο θέμα χωρίς να κουράζει με περιττές πληροφορίες, εστιάζοντας στην ουσία, αν και έχουν διατυπωθεί ενστάσεις για την παρουσίαση των εκθεμάτων και τον τρόπο σχολιασμού. Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο που ακολουθεί τον σχεδιασμό των ενοτήτων με τα εκθέματα (για κριτική του καταλόγου βλ. Jessica Paga). Μακάρι το Μουσείο να συνέχιζε προς αυτή την κατεύθυνση, αναδεικνύοντας θεματικές που έχουν συσκοτιστεί λόγω αποσιωπήσεων ή λόγω επικράτησης παραπλανητικών στερεοτύπων. Αξίζει να τη δείτε μέχρι τέλος Νοεμβρίου που διαρκεί.
Φεύγοντας από εκεί ένιωσα ότι επανεγγράφεται μέσα μου η παρουσία της γυναίκας ως μια ύπαρξη με σάρκα και οστά, δέσποινα και κυρίαρχη στη ζωή της αρχαίας πόλης. Παρουσία ορατή, θελκτική, μυστήρια και μαγική.
Σϋνδεσμος έκθεσης: Γυναικών λατρείες: Τελετουργίες και καθημερινότητα στην Κλασική Αθήνα
Like this:
Like Loading...
Ardalion 