Το δικαίωμα της ετεροθρησκείας: Με αφορμή την ανακάλυψη ενός τεμένους στη γειτονιά μου

Λίγες μέρες πριν, μεσημεράκι, στάθμευα όταν στα σκαλάκια απέναντι ένας ένας από τους προσερχόμενους απόθεταν τα παπούτσια τους, στην άκρη. Κατέβαιναν σχετικά βιαστικά και περνούσαν στο μισοφωτισμένο δωμάτιο. Ήταν ημιϋπόγειο και το φως ήταν φτωχό. Όπως και τα παπούτσια που ήταν αφημένα έξω… Πήγαιναν σε κάποιο φιλικό σπίτι, νόμισα στην αρχή. Γρήγορα όμως αντιλήφθηκα ότι η συγκέντρωση πρέπει να είχε λατρευτικό χαρακτήρα.

Σήμερα είχαν κάποια γιορτή. Δεν εξηγείται αλλιώς το πλήθος της σύναξης ούτε και τα ρούχα τους που έδειχναν πιο επίσημα: Τόνοι του λευκού και μπεζ σε μακριές πουκαμίσες και σαλβάρια. Στο κεφάλι σκουφιά. Λευκά, κάποια πλεχτά. Ένιωσα να βρίσκομαι αλλού και όχι στη γειτονιά μου που είχε γίνει απροσπέλαστη από τους μουσουλμάνους γείτονες.

Shirin Neshat. Aπό την εγκατάσταση «Rapture» (Έκσταση), 1999.

Ο Ευγένιος Βούλγαρης υιοθέτησε και πρότεινε τον 18ο αιώνα την ευρωπαϊκή αντίληψη της ανεξιθρησκείας. Ήταν μια κατ’ εξοχήν νεωτερική πρόταση όταν ο Διαφωτισμός σκανδάλιζε μεγάλη μερίδα της χριστιανοσύνης. Ένας ορθόδοξος κληρικός, τὸ 1768, μετέφραζε τον Βολταίρο, σφοδρό αντικληρικαλιστή, και συγκεκριμένα το έργο του Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας, και στη συνέχεια εντάσσει το δικό του Σχεδίασμα περί ανεξιθρησκείας, ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων. 

Το σκεπτικό του Βούλγαρη στο πρωτοποριακό σύγραμμα βασίζεται σε μία απόλυτα χριστιανική θεώρηση σεβασμού του άλλου («εκείνων εξουσίαν ουκ έχω»), μιλώντας για το απαραβίαστο και την ελευθερία γνώμης και προαίρεσης, ενώ ταυτόχρονα ο χριστιανός οφείλει να εκδηλώσει ανεξικακία, πραότητα, οικονομία προσέχοντας να μην «παρασυρθή». Σε μια εποχή που η Ορθόδοξη Εκκλησία συνεχίζει την πορεία της με την ανοχή που της παρέχει ο οθωμανός σουλτάνος, δηλαδή μια ετερόδοξη, εξουσία. Ο Βούλγαρης, βέβαια, είχε στο νου του και τους Ορθόδοξους που ζούσαν ως μειονότητα στην Πολωνία, οπού εκεί ο άλλος που είχε και την εξουσία ήταν η λατινική εκκλησία, αδελφοί μεν χριστιανοί, πλην ετερόδοξοι. Με δυο λόγια ο Βούλγαρης ευφυώς αποδοκιμάζει τη βία προς τους ετεροδόξους και αιρεσιόφρονες, εντάσσοντας την Ορθοδοξία σε μια ευρωπαϊκή λογική δικαιωμάτων.

Συνοψίζω με τα λόγια του Βούλγαρη τι ζητά να είναι ο ορθόδοξος:

1. Ζηλωτής, αλλά μη ζητητής εριστικός και φιλόνεικος.
2. Ζηλωτής, αλλά μη πικρός και ταραχώδης, και εμπαθής ελεγκτής, αν τύχη τις μετά του ετεροφρονούντος διάλεξις.
3. Πιστός ζηλωτής, αλλά μη λοίδωρος της αλλοτρίας θρησκείας και δόξης, μηδέ υβριστικός.

Σήμερα, στον τόπο μας ο άλλος, ο ξένος, ο αλλόθρησκος μουσουλμάνος δημιουργεί αυτοσχέδιους χώρους σύναξης, χωρίς επιγραφές, ανεπίσημους, μυστικούς. Aναρωτιέμαι πώς θα αντιδρούσαμε εάν οι Έλληνες της διασποράς είχαν να αντιμετωπίσουν αντίστοιχο πρόβλημα, δηλαδή της ελεύθερης ορθόδοξης λατρείας, και αναγκάζονταν να συμπεριφέρονται ως κρυπτοχριστιανοί. Στην πολυεθνική οθωμανική αυτοκρατορία όλα αυτά είχαν λυθεί. Στη σημερινή διαπολιτισμική ευρωπαϊκή Eλλάδα Άραβες, Πέρσες, Πακιστανοί, Iνδοί και Aιγύπτιοι συνωθούνται σε υπόγεια ή σε νοικιασμένα πάρκιγκ για να συνομιλήσουν με τον θεό τους… Και μεις προσπαθούμε να συνέλθουμε από το ξάφνιασμα, και να συμφιλιωθούμε με την ταχύτητα των αλλαγών στο τοπίο που παρακολουθούμε βουβοί…